KULTURA
Raznoliko i bogato kulturno - istorijsko nasljeđe: arheološka nalazišta, utvrđenja, srednjevjekovni manastiri, crkve, tradicionalno seosko graditeljstvo, kao i značajno duhovno stvaralaštvo, ukazuju da je region Skadarskog jezera tokom vremena bio važno istorijsko, privredno i kulturno središte.
Istorija
Kroz burnu istoriju društvenih zbivanja u okolini, ime Skadarskog jezera se mijenjalo više puta.
Jedno od prvih za koje se zna, zahvaljujući rimskom istoričaru Titu Liviju, Skadarsko jezero je nosilo naziv Labeatske bare (Labeatide palude), po ilirskom plemenu Labeati.
Pop Dukljanin ga naziva Balta, zatim se taj naziv mijenja u Bojansko jezero, Zetsko jezero, Jezerište od Skadra i kao što ga danas znamo, Skadarsko jezero.
- Od IV do I vijeka prije nove ere (p.n.e.)
- Prvi od poznatih naseljenika ovog područja je ilirsko pleme Labeati.
- Sredina II vijeka p.n.e.
– Rimljani, koji su ovladali Ilirima, su za vrijeme svoje vlasti izgradili brojna naselja i kvalitetnu infrastrukturu.
- Početak VII vijeka nove ere
- Oblast Skadarskog jezera naseljavaju slovenska plemena.
- Od IX do XII vijeka
– U doba Vojislavljevića, teritorija sadašnjeg Skadarskog jezera je bila centar Dukljansko-zetske države, što potvrđuju i stare vladarske prijestonice - Duklja, Krajina, Papratna, Skadar, Žabljak.
- Od XII do XIV vijeka
– U doba vladavine Nemanjića, katolička tradicija počinje da ustupa mjesto pravoslavlju.
- Sredina XIV i početak XV vijeka
- Dinastija Balšić je odvojila Zetu od centralne srpske vlasti, osamostalila je i teritorijalno proširila.
- Početak XV vijeka
- Na prostoru Gornje Zete gospodare Crnojevići, oni stvaraju novu državu koja se sve češće naziva Crna Gora.
- Od XVI do XVII vijeka
- Period vladavine vladika iz raznih plemena.
- Od XVII do početka XX vijeka
– Pod dinastijom Petrović - Njegoš, Skadarsko jezero će biti stalno poprište borbi između crnogoraca i turaka. Berlinskim ugovorom 1878. godine Crna Gora dobija polovinu Jezera. U želji da zagospodare cijelom njegovom teritorijom, Crnogorci 1912/14. godine osvajaju staru zetsku prijestonicu Skadar, koji je posredovanjem velikih sila dodijeljen Albaniji.
- Sredina XX vijeka
– Na širem prostoru Jezera svjedoče brojni spomenici i spomen obilježja borcima i rodoljubima ovog kraja iz drugog svjetskog rata.
Arheologija
U brdovitom pojasu Jezera, u pećinama i okapinama, pronađeni materijalni ostaci svjedoče da početak ljudskog života na ovim prostorima potiče još od najstarijih praistorijskih epoha.
Metalno doba karakterišu nadgrobni spomenici tumuli, kameni oko Humskog zaliva i zemljani u atarima sela Mataguža i Gornjih Vukovaca. Ilirsko-helenističkom i rimskom periodu, od sredine III - I v.p.n.e. pripadaju gradine Samobor u Hotskom zalivu i Balšin grad kod Ponara. Iz istog perioda su zakonom zaštićeni arheološki lokaliteti Oblun u Gornjem blatu, nekropola Vele ledine u starom Gostilju i Mljace u Matagužima sa lokacijama Crkvine, Ćurići i Kremenjača.
Periodu antike pripisuju se Ploča blizu izvora Vitoja u Humskom zalivu, Kirza kod Sukuruća, Mala Mrka kod Mataguža, Durovina blizu Gostilja.
Srednjevjekovna arheologija zastupljena je u većem broju nekropola, utvrđenja, manastirskih kompleksa i crkava. Među njima su evidentirani i neistraženi lokaliteti oko Gornjeg blata - Skupo, Kosmača, Sinjac, Ćelija goljemadska, Plavnica u Zeti i Ćafkiš kod Vuksan Lekića u Malesiji.
Značajan arheološki pokretni materijal, do kojeg se došlo tokom dosadašnjih istraživanja, veliki broj metalnog nakita, keramičkih posuda, ratne opreme, novca, nalazi se na stručnoj obradi i prezentaciji u Centru za arheološka istraživanja Crne Gore, Muzeju Podgorice i Zavičajnom muzeju u Baru. Dio nalaza sa prostora Malesije smješten je u Samostanu u Tuzima.
Kulturna dobra
Manastirski kompleksi i utvrđenja su najreprezentativnije cjeline kulturnih dobara na Skadarskom jezeru.
Manastiri:
Prečista krajinska
– Ovo je jedan od najstarijih manastira čije se osnivanje vezuje za XI vijek i zetskog kneza Jovana Vladimira. Ostaci ovog manastira se nalaze kod mjesta Ostros. U XV vijeku bio je sjedište Zetske mitropolije.
Starčevo
- Sagrađen je u vrijeme Đurđa Balšića između 1376. i 1378. godine, a nalazi se na istoimenom ostrvu. Starčevo je u doba svog aktivnog života bio značajan prepisivački centar.
Kom
– Ovaj manastir je sagrađen sredinom XV vijeka. Podigli su ga Đurađ i Lješ Crnojević. Kratko vrijeme na Komu je bilo sjedište Zetske mitropolije, a 1831. godine je u ovom manastiru zamonašen Petar II Petrović Njegoš.
Beška
– Manastir je podignut krajem XIV i početkom XV vijeka Đurđem II Sracimirovića Balšićem i njegovom ženom Jelenom Blašić, kćerke srpskog kneza Lazara. Manastir se nalazi na ostrvu Beška.
Orahovo
– Manastir Sv. Nikola je smješten u selu Orahovo. O vremenu njegovog nastanka nema preciznih podataka, ali se zna da je jedna crkva sagrađena Jelenom Balšić u XV vijeku, dok je druga podignuta u XVII vijeku.
Donji Brčeli
– Manastir posvećen Sv. Nikoli u Donjim Brčelima, po predanju je podigla Jelena Balšić početkom XV vijeka. Smatra se da je u ovom manastiru ubijen Šćepan Mali, koji je vladao Crnom Gorom u drugoj polovini XVIII vijeka.
Sv. Nikola
– Manastir je podignut u XIII vijeku na Vranjini za vrijeme vladavine dinastije Nemanjić. U vrijeme Turaka ovaj manastir, poslije Prečiste krajinske, postaje sjedište Zetske mitropolije.
Moračnik
– Na ostrvu Moračniku, južno od Beške, Balša III Đurđević podigao je svoju zadužbinu, manastir Moračnik, između 1404. i 1417. godine.
Gornji Brčeli
- Manastir posvećen Pokrovu Bogorodice u selu Gornji Brčeli, podigao je vladika Danilo Petrović početkom XVIII vijeka, kao svoju zimsku rezidenciju. Jekša - Mala crkva Sv. Blagovijesti, nalazi se na lokalitetu Jekša u blizini sela Čukovići. Podigli su je između 1621-1627. godine lokalni velikodostojnici.
Jekša
- Mala crkva Sv. Blagovijesti, nalazi se na lokalitetu Jekša u blizini sela Čukovići. Podigli su je između 1621-1627. godine lokalni velikodostojnici.
Utvrdjenja:
Tophala
- Na malom istoimenom ostrvu nalaze se ostaci masivne srednjevjekovne kule. Tophala je štitila prilaz ostrvima sa balšićkim manastirima. Pretpostavlja se da je nastala krajem XIV vijeka.
Besac
– Ovo utvrđenje se nalazi neposredno iznad naselja Virpazar. Izgradili su ga Turci 1478. godine. Između dva svjetska rata u utvrđenju je bila žandarmerijska stanica, a u vrijeme italijanske okupacije imao je funkciju zatvora.
Obod
– Ivan Crnojević je 1475.godine podigao utvrđeni grad na brdu Obod iznad Rijeke Crnojevića. U središtu grada je sazidan manastir Sv. Nikole, u kojem se kasnije nalazilo središte Zetske mitropolije, nakon njenog premještanja sa Vranjine i Koma. Za Riječki grad vezan je rad štamparije Crnojevića.
Lesendro
– Ovu tvrđavu, koja se nalazi u blizini Vranjine je podigao Petar II Petrović Njegoš 1843. godine. Služila je kao mjesto za odbranu teritorije prema Rijeci Crnojevića zbog čega je često nazivana „ključem od jezera“. Njegoš je u više navrata bezuspješno pokušavao da povrati utvrđenje od turaka, pa je u narodu ostala izreka: “Izgore (tuguje) ka’ vladika za Lesendrom”. Poslije oslobođenja od Turaka 1878. godine, ovdje je sagrađena oružnica sa ratnim zalihama, koja je služila do Prvog svjetskog rata.
Grmožur
- Utvrđenje je sagrađeno 1847. godine, a se nalazi na ostrvu koje takođe nosi naziv Grmožur. U vrijeme knjaza Nikole Petrovića, Grmožur je pretvoren u zatvor ( u narodu je prozvan “crnogorski Alkatraz”).
Žabljak Crnojevića
– To je srednjevjekovni utvrđeni grad, podignut na istoimenom brdu. Po predanju grad-tvrđavu sazidali su zetski kneževi Vojislavljevići još u XI vijeku. Zbog istorijskog značaja i neponovljive arhitekture, Žabljak Crnojevića je jedan od najznačajnijih spomenika kulture u basenu Skadarskog jezera.
Narodno graditeljstvo
Raznovrsna i specifična ruralna arhitektura posebno je značajna vrijednost tradicionalnog graditeljskog nasljeđa u arealu Jezera. Autentično stambeno graditeljstvo karakterišu kamene kuće zbijenog i razbijenog tipa. Značajna su i brojna ribarska naselja na samoj obali Jezara, sa kućama koje su služile za smještaj ribolovnog alata i soljenje ulova, kompleksi mlinova i kamenih mostovi na vodotocima rijeka, popločane seoske staze i pojedinačni primjeri gumna, pojila, bunara, razbacanih po cijeloj Crmnici i Riječkoj oblasti.
Istorija plovidbe
Prvi pisani podaci o plovidbi po Skadarskom jezeru potiču još iz 167. g.p.n.e. kada je ovim prostorima vladao ilirski kralj Gencije. U davna vremena po Jezeru se plovilo primitivnim sredstvima trupinama, izdubljenim od jednog debla drveta, šuljicama i čunovima pokretanim veslima, a nešto kasnije lađama s jarbolom na jedra.
Lađe za plovidbu po Jezeru i rijeci Bojani, pravili su vješti lokalni majstori, naročito Krajinjani i Širočani, koristeći autohtono drvo kestena, murve, košćele i hrasta. Služile su za prevoz tereta i ljudi i ribarenje okolnom stanovništvu, a često i u borbama za odbranu od brojnih osvajača.
Pojava parobroda polovinom XIX vijeka i razvoj brodarstva na Jezeru uticao je na smanjenje i nestanak lađa.
Krajem XIX vijeka počinju da plove i prve crnogorske jahte i parobrodi knjaževske porodice Petrović. Glavne luke bile su u Virpazaru, Lipoviku, Plavnici i Skadru. Prvu redovnu putničko-teretnu liniju na Jezeru započeo je parobrod Žabljak 1885. godine.
U cilju uspostavljanja redovnog saobraćaja, osamdesetih godina XIX vijeka, osnivaju se i smjenjuju akcionarska brodarska društva, koja su raspolagala parobrodima i raznim plovilima na motorni pogon, podesnim za saobraćaj po Jezeru. Izgradnjom drumske i željezničke pruge preko Jezera, šezdesetih godina prošlog vijeka, postepeno se smanjuje brodski prevoz.
Ubrzo, sa likvidacijom brodarskog preduzeća „Galeb“ 1981. godine, poslije 96 godina ugašen je redovan putničko-teretni saobraćaj po Skadarskom jezeru.
Skenderbeg
Putnički parobrod izgrađen je u Trstu 1914. godine. Kupilo ga je Akcionarsko društvo „Jadransko-skadarska plovidba“ iz Skadra 1924. Godine, za održavanje teretnog saobraćaja na svakodnevnoj relaciji Rijeka Crnojevića - Skadar.
Od 1941. godine Italijani su ga pripojili svom plovnom parku. U partizanskoj akciji februara 1942. godine, borci bataljona „Carev laz“, poslije kraće borbe u karučkom zalivu ispod Crne glavice, zarobili su parobrod i potopili ga bez oštećenja, otvaranjem ventila. Tu se i danas nalazi, na dubini od 11 metara.
